Kerken blijven verbazen en verrassen

De lezer van Zwartsluis Actueel is inmiddels bekend met de zwerftochten die onze dorpsgenoot Herman Slurink maakt langs oude middeleeuwse kerken in met name Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel. Af en toe treft hij wel een heel bijzonder monument en nog mooier is dat deze gedurende de zomer opengesteld is voor publiek. Met de vakantietijd in het verschiet brengen we deze dan ook graag onder de aandacht. Deze keer een verslag van de uiterst fraai gerestaureerde Sint Hippolytuskerk van Middelstum in de provincie Groningen. Wie de drempel overstapt treedt dan letterlijk een andere wereld binnen.

Kerken blijven verbazen en verrassen

De grote 15^e eeuwse bakstenen Hippolytuskerk te Middelstum behoort tot de mooiste voorbeelden van laatgotische kerkgebouwen in Groningen. Bijzonder in deze kruiskerk zijn de gewelfschilderingen. Deze dateren vermoedelijk uit de periode rond 1520 en kwamen tijdens een opknapbeurt rond 1970 weer tevoorschijn na het verwijderen van een aantal kalklagen. Enkele schilderingen zijn waarschijnlijk gemaakt naar voorbeelden van de kunstschilder Albrecht Dürer (Neurenberg 1471-1528).

Al in 2014 waren in de gewelven van de kerk flinke scheuren zichtbaar als gevolg van aarbevingen. Een grondige restauratie van de gewelven en de schilderingen was noodzakelijk en toen ik het bericht voorbij zag komen dat deze voltooid was en de kerk weer geopend werd voor publiek was de onrust gezaaid. Ik was voornemens de kerk tijdens mijn komende winterzwerftocht te bezoeken maar van binnen knaagt en wringt het. Telkens weer fluistert ergens een stem dat licht en schaduw het hele jaar door hun mystieke spel spelen en dat een spontaan zomers bezoek wel eens voor verrassingen zou kunnen zorgen.

Twee telefoontjes waren voldoende om een en ander te regelen.

Ik was ruim voor achten aanwezig en de sleutelbewaarder was er waarempel ook al. De gastvrijheid maakt verlegen en ik geniet telkens weer van de open vriendelijkheid en het gevoel welkom te zijn. Ik mocht een paar uur voor de openstelling vrij rondstruinen en vertoefde al half in een andere dimensie voordat ik nog maar een stap over de drempel had gezet.

De sfeer tijdens de vroege reis was hier mede debet aan. Boven het Grunniger land dreven wolken voort in de ruimte als strak afgesneden platte schijven , als enorme eilanden met grote tussenruimtes waar de lage zon met tussenposes in fraaie stralen doorheen brak.

Maar dat niet alleen. Ik had gisteren net een splinternieuwe cd ontvangen van het dameskoor Wishfull Singing met een wel heel bijzondere uitvoering van het Canto Ostinato van Simeon ten Holt. Dit muziekstuk vraagt om creatieve interpretaties, maar wat organist Aart Bergwerf er van gemaakt heeft is werkelijk magisch. Deze spannende en evenzogoed meditatieve en tijdloze muziek stuwde mij als het ware voort naar het Hoge Land alwaar de ijle vrouwenstemmen en orgelklanken geleidelijk aan verstierven tussen de gewelven van de Sint Hippolytuskerk. (bij deze de tip voor de organisatie van kerkconcerten)

Nu zit ik hier, in stilte wachtend op het schouwspel dat onder regie van de zon aan mijn oog voorbij zal trekken. Tijdens haar weg langs het uitspansel zal zij haar mysterieuze schaduwen en schimmen op deze kerkmuren schetsen.

Ik schrik op van bazuingeschal dat boven mij uit hemelse gewesten klinkt en mijn aandacht opeist voor ‘Het Laatste Oordeel’. De voorstelling van hemel en hel laat niets aan twijfel over. De hemel is een fraai gestileerd bouwwerk met zingende engelenkoren en de hel een onblusbare brandende ruïne. Monsterlijke creaturen sleuren zondige zielen mee het vuur in. De menselijke fantasie gaat helemaal los, de inquisiteur likt zijn vingers af bij deze beelden.

Ook zien we Adam en Eva en de lispelende slang, God wat een ellende allemaal. Maar gelukkig blijft het daar niet bij en overheerst de hoopvolle en duizendmaal vrijere Geest van Pinksteren die waait waarheen hij wil en zich uit in rondvliegende vogels en velerlei uitzonderlijk fraaie en uitbundige bloemmotieven.

Gezien de hele opbouw van sferen in de gewelven meen ik hierin te lezen dat het paradijselijke alle grote thema’s en menselijke kneuterigheden en bedenksels overkoepelt en in haar uitbundigheid wil zeggen dat daar uiteindelijk onze bestemming ligt:  ‘Verspreid slechts schoonheid en liefde en schoonheid en liefde zal je toevallen’. Beide kennen geen grenzen.

Ondertussen strijkt een palet aan kleuren langs de wanden en over de koorvloer als een uiteengespat glas in lood venster. Recht tegenover mij lijkt de Christus Salvator Mundi (Redder van de wereld) zich uit een lichtbaan te verheffen en bevestigt daarmee zijn opgang in schoonheid… alsof onzichtbare handen met enkele penseelvegen het geweldige werk van de restaurateurs nog eens een extra accent geven.

De gotische kruiskerk werd in de 15^e eeuw gebouwd in opdracht van Onno van Ewsum, bewoner van de borg Ewsom waar nu alleen nog een geschutskoepel van over is.

Hij gaf opdracht tot de bouw toen hij 1458 heelhuids terugkeerde van een pelgrimage naar het Heilige Land. Op de koorwand staat in zwarte letters geschreven dat hij op de terugweg werd getooid met de eretitel ‘Ridder van Cipren’ (Cyprus). De Pastor in die tijd was Egbert Onsta, een geestelijke van adellijke komaf.

Onder het koor bevindt zich de grafkelder van het geslacht Ewsom met een deksteen uit 1645 die onder mijn ogen in duizend kleuren oplicht.

Ik kom beide heren weer tegen op een buitengewoon fraai epitaaf in het noordertransept. Vanuit de verte denk je dat de drie wijzen op kraamvisite bij Maria zijn. Het is echter niet Balthasar die knielt voor de Madonna en het Kind, maar Egbert Onsta. Degene met het familiewapen op de tas is wellicht Onno Ewsom. Levensverhalen van alle tijden lopen door elkaar heen en zo heeft Iedere kerk haar eigen bijzondere geschiedenis en nodigt uit tot avontuur.

Het ridderbeeld op het portaal draagt het wapen van het jonkersgeslacht Lewe, de latere bewoners van de borg Ewsom. Ook de fraai gesneden herenbank is afkomstig van de borg. De preekstoel en het doophek zijn in 1733 vervaardigd. Het van Oeckelenorgel is gebouwd in 1863.

Tijd om terug te gaan naar het koor en genieten van een half uurtje stilte en alleen maar kijken. Nu pas valt het deurtje op, flikkerende schaduwen wijzen in haar richting. Ik schuif de grendel voorzichtig opzij en vanuit de  sacramentsnis kijken twee ogen mij aan…en twee bakstenen. Kerken blijven verrassen.

Herman Slurink

Zwartsluis – Middelstum, 16-06-2022